'Yürüyen Adam'lar

Bir buyruk... Bir gelenek...

Orta Asya’da kalan Oğuzlar ve öteki Türk topluluklarının çoğu, Sovyet ve Çin devrimlerine kadar, eski göçebe yaşam biçimini sürdürürler. Bunun nedeni ise şöyle açıklanmaktadır: “Efsanevi lider Oğuz Han’ın, “Daim göç edeler, oturak olmayalar” dediği ileri sürülür.” (Doğan Avcıoğlu - Türklerin Tarihi, Cilt: 1, Sf: 126)

Bu nedenle de, efsanevi liderlerinin buyruğuna uyup, göçebeliği bir gelenek haline getiren Oğuzlar’a, buyruktaki tanımlamaya uygun olarak “yerleşik olmayan” ya da “oturak olmayan” anlamında ve “yürüyen adam” diye tanımlanan “yürük” ya da “yörük” adı verilmiştir. Yerleşik yaşama geçenlere de “yerleşik” veya “oturak, oturan” anlamında “sart” adı verilir. “Daha sonra da Cengiz Han’ın yasasına göre de göçebe başbuğlarından kente göçmeleri ‘yasağın bozulması’ sayılır” (Doğan Avcıoğlu - Türklerin Tarihi, Cilt: 1, Sf: 126)

“Yürük” veya bugünkü söyleniş biçimiyle “yörük” sözcüğü, “yorimak” veya bugünkü söylenişiyle “yürümek” eyleminden türetilmiş bir isimdir. 

Bu deyim, daha çok hayvancılıkla uğraşan ve bu yüzden de hep göçebe bir yaşam sürdüren, bir yayladan bir yaylaya göçen (konar-göçer) Oğuz Türkleri’ne ait ve onlar için kullanılıyor. (Meydan Larousse, Cilt: 12, Sf: 829) Osmanlıca’da ise, “yüğrük”; ‘çok ve çabuk yürüyen, hızlı giden’ anlamındadır.

Türkmenler de bu Oğuz boyundandır. “Yürümek” mastarından türetilen “yürük” veya “yörük” (yöğrük) adı da, göçebe Türkmenler için, onların göçer topluluklar olduklarını anlatabilmek ya da yerleşik yaşam sürdüren Oğuz boylarından diğer  yerleşik Türkmenler’den ayırabilmek için kullanılmış. (Örneğin; Kazak’lar, Orta Asya’daki göçebe Türkler için “Türkmen”, yerleşik hayat sürenlere de “yerleşik” anlamına gelen “Sart” diyor.) Kaşgarlı Mahmut da, Oğuz Türkleri’ne “Türkmen” der.

Dolayısıyla, “yörük” denilince “Türkmen” ve “Türkmen” denilince de Oğuzlar’ın göçebe boyları akla geliyor. Bu göçebe yörüklerin kabile ve guruplarına da “boy” veya “oymak” deniliyor. 

Genellikle konakladıkları yerlerde kıl veya keçe çadırlarda yaşayan yörüklerin yanı sıra, zamanla yerleşik yaşama geçip tarıma yönelerek toprağa bağımlı hale gelen, köy ve benzeri yerleşimler kuranlara da rastlanılıyor. Ancak bunlara da, geldikleri köken ve sürdürdükleri bazı gelenekleri nedeniyle “yörük” denilmeye devam ediliyor. Bu nedenle de yörükler; çadırlarda yaşayan, hayvancılıkla uğraşanlar ile köylerde yaşayanlar veya değişik zamanlarda da “göçebe yörükler” ile “yerleşik (köylü) yörükler” diye sınıflandırılmaya başlıyor. 

Yani; zamanla Türkmenler göçebelikten tamamen yerleşik yaşama geçmiş olsalar da, geldikleri köken ve sürdürdükleri bazı gelenekler nedeniyle, göçebelik ortadan kalksa bile, kendilerine geçmişte yakıştırılan “yörüklük” sıfatı baki kalıyor. Özellikle XV. Yüzyıldan sonra, Batı Anadolu ve Rumeli’deki göçebe boylarına genel olarak “yörük” adı verilir. Doğu’daki diğer kabileler ise, Türkmen adıyla anılır.

Meydan Larousse’de “yörükler” için “yeniçerilere eşlik eden yaya asker bölüğü” ve “yörük sancağı” için de “savaşlarda düşmana saldırı için ayrılan müfrezenin bayrağına verilen ad” tanımlamaları yapılır. (Meydan Larousse, Cilt: 12, Sf: 829)

Moğol istilası, otlak darlığı, kıtlık ve açlık nedeniyle ve devlet otoritesini kabul etmemeleri sonucu batıya göçerek Anadolu topraklarına yerleşmek amacıyla gelen bu yörük (Türkmen) toplulukları, özgürce ve yaylalarda yaşamayı tercih eder ve vergi vermeyi benimsemedikleri için de herhangi bir otorite altına girmek istemezler. Bu tür bir hakimiyetin kurulmak istenmesi karşısında da sık sık başkaldırılar gerçekleştirirler. 

Doğan Avcıoğlu, gerek Selçuklular, gerekse  Osmanlılar’ın bu bağımsız yörük gurupları üzerinde kontrol sağlamayı başaramadıklarını ve Selçukluların yıkılıp dağılmasında da bu Türkmen başkaldırılarının ve çatışmalarının önemli bir etken olduğunu savunur. Aynı şekilde, 300 yıllık Türkmen ve İran savaşının da Osmanlı’yı tükettiğini ileri sürer. Kısaca özetlenecek olursa; o çağda başkaldırı ve özgürlük duygusunun yerleşik yaşama geçmekten öte taşıdığı bir anlam olduğu da görülür. Gerek Selçuklular, gerekse  Osmanlılar dönemindeki Türkmen ayaklanmalarının bir başka anlamı da, “derebeylik sistemine dayalı feodalizme karşı bir tepki” olarak da değerlendirilebilir.

Genellikle Anadolu’yu çevreleyen uçlardaki dağ ve yaylalarda konaklayan bu göçebe Türkmenleri, yerlilerle karışmak suretiyle giderek Anadolu’yu Türkleştirecekler, Selçuklu ve Osmanlı devletlerinin de kurulmasının bir bakıma alt yapısını hazırlamış olacaklardır.

1990'lara kadar azalarak devam eden yörüklük geleneği günümüzde Çukurova, orta ve batı Toroslar'da yaşayan 1500 den fazla aile tarafından hala devam ettirilmektedir. Bu geleneğin gelecekte alternatif bir turizm anlayışı içinde değerlendirilerek yaşatılabilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Türkiye'de, Osmanlı döneminde 19. yüzyıldan sonra zorla iskan ettirilerek göçebe yaşam tarzından vazgeçirtilen gruplar da kendilerini "Yörük Türkmenler" olarak tanımlarlar. 17. yüzyıldan önce yerleşik hayata geçenler ise kendilerini "Manav Türkmenler" olarak tanımlarlar.

Aslında Türkiye'nin nüfusunun oldukça büyük bir bölümü köken olarak Yörük-Türkmen'dir, fakat Türklerin Anadolu'ya göçüyle yerleşik hayata geçen Oğuz Türkleri, "Türkmen" adıyla kalmış, göçebe kalanlar ise "Yörük" adıyla anılmışlardır. Bu yörükler de yavaş yavaş yerleşik hayat tarzına geçtikleri için, günümüzde özellikle Toroslarda göçebe Yörükler kalmıştır. Ancak göçebe yörüklere (fazla olmasa da) Türkiye'nin pek çok bölgesinde rastlanmaktadır. Günümüzde yörüklerin büyük bölümü ise tam yerleşik yaşam biçimine geçmişlerdir.